Θέμα 2 Ορισμοί και κατηγορίες παραγόντων κινδύνου και προστατευτικών παραγόντων σχετικών με δυσκολίες ψυχικής υγείας που πυροδοτούνται από κρίσεις δημόσιας υγείας

Ενότητα 2 Αναγνωρίζοντας δυσκολίες ψυχικής υγείας παιδιών/εφήβων που σχετίζονται με κρίσεις δημόσιας υγείας Μέρος 3 Παράγοντες Κινδύνου και Προστατευτικοί Παράγοντες σχετικοί με Δυσκολίες Ψυχικής Υγείας σε Παιδιά/Εφήβους Θέμα 2 Ορισμοί και κατηγορίες παραγόντων κινδύνου και προστατευτικών παραγόντων σχετικών με δυσκολίες ψυχικής υγείας που πυροδοτούνται από κρίσεις δημόσιας υγείας

Οι παράγοντες κινδύνου είναι παράγοντες που καθιστούν πιο πιθανό ότι οι άνθρωποι θα βιώσουν αρνητικά αποτελέσματα (ή αυξάνουν την πιθανότητα αυτή) (NIDA, 2020). Οι παράγοντες κινδύνου είναι μετρήσιμοι και προβλέψιμοι και πολλοί παράγοντες κινδύνου μπορούν να μεταβληθούν – υπόκεινται σε αλλαγή μέσω παρέμβασης (ACAY, 2015).

Οι προστατευτικοί παράγοντες είναι παράγοντες που καθιστούν πιο πιθανό ότι οι άνθρωποι θα βιώσουν ένα επιθυμητό αποτέλεσμα. Οι προστατευτικοί παράγοντες προάγουν την επιτυχή διαχείριση και προσαρμογή σε καταστάσεις ζωής και αλλαγές. Δεν είναι απλώς η απουσία παραγόντων κινδύνου, αντιθέτως μειώνουν την πιθανότητα ανεπιθύμητων αποτελεσμάτων (λ.χ. Benard, 2004). Μπορεί να αλλάξουν, εμποδίσουν ή μειώσουν τα αποτελέσματα των παραγόντων κινδύνου (ARACY, 2015). Όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν κάποιον συνδυασμό παραγόντων κινδύνου και προστατευτικών παραγόντων.

Οι παράγοντες κινδύνου και οι προστατευτικοί παράγοντες συνήθως ομαδοποιούνται σε (https://ctb.ku.edu/en/table-of-contents/analyze/choose-and-adapt-community-interventions/risk-and-protective-factors/main):

α. περιβαλλοντικούς παράγοντες – εμφανίζονται στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον του ατόμου και είναι ειδικοί ανά ομάδα ανθρώπων σε κάθε κοινότητα (λ.χ. νοικοκυριό, πόλη, συνθήκες διαβίωσης, νόρμες και συμπεριφορά φίλων)
β. ατομικούς παράγοντες – προσωπικές εμπειρίες ή πλευρές του ατόμου (ή ομάδας) (λ.χ. παρορμητικότητα, ανθεκτικότητα, προσκόλληση).

Οι παράγοντες κινδύνου δεν αποτελούν κατ” ανάγκη αιτία αρνητικών αποτελεσμάτων και πρέπει να αξιολογούνται σε συνδυασμό με τους προστατευτικοί παράγοντες . Η επίδραση των εν λόγω παραγόντων στην ανθρώπινη συμπεριφορά είναι διαδραστική (δεν δρουν μόνοι) και μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια της ζωής του ατόμου.

2.1. Παράγοντες κινδύνου και προστατευτικοί παράγοντες για δυσκολίες ψυχικής υγείας στην παιδική και εφηβική ηλικία που αφορούν κατάσταση κρίσης

Προστατευτικοί παράγοντες για δυσκολίες ψυχικής υγείας στην παιδική και εφηβική ηλικία που αφορούν κατάσταση κρίσης

Κατηγορία	Παράγοντες
Εμπειρία πριν από την κατάσταση κρίσης	Εκπαιδευτικά προγράμματα σπουδών που περιλαμβάνουν ανάλυση κινδύνου, επίγνωση και μείωση, και διαχείριση καταστροφών (προαγωγή δραστηριοτήτων που ενισχύουν την ετοιμότητα και μειώνουν τον κίνδυνο) Ενημέρωση του κοινού για τα υφιστάμενα σχέδια αντιμετώπισης καταστροφών σε τοπικό ή/και κρατικό επίπεδο Συμμετοχή της κοινότητας σε συζητήσεις σχετικά με τον κίνδυνο, τα σχέδια καταστροφών και την αντιμετώπιση Συμμετοχή σε τοπικές ασκήσεις καταστροφών Διάθεση σχεδίων (οικογενειακής) ασφάλειας πριν συμβεί καταστροφή ή κατάσταση έκτακτης ανάγκης Ψυχοεκπαίδευση σε παιδιά και ενήλικες σχετικά με τις φυσιολογικές αντιδράσεις σε καταστροφές και τεχνικές διαχείρισης στρες Εκμάθηση δεξιοτήτων χαλάρωσης
Εμπειρία κατά τη διάρκεια της κατάστασης κρίσης	Έμμεση συμμετοχή Ανάθεση στα παιδιά της ευθύνης να φροντίζουν τους άλλους και προτροπή ενεργητικής διαχείρισης (λ.χ. ανάληψη ρόλου φροντιστή αντί παιχνιδιού) Λήψη μέτρων που σχετίζονται άμεσα με την καταστροφή (αλλά σε ασφαλές περιβάλλον)
Οικονομία	Αποκατάσταση σπιτιών ή περιουσιακών στοιχείων Διασφάλιση μόνιμης στέγασης
Συναισθήματα	Θετική ομιλία για τον εαυτό ή υγιής απόσπαση της προσοχής Κατεύθυνση του ενδιαφέροντος σε δραστηριότητες κατάλληλες για την ηλικία, οι οποίες εστιάζουν στις ικανότητες Παροχή ευκαιριών στα παιδιά να μιλήσουν για όσα πέρασαν ή τι σκέφτονται για αυτά Παροχή ευκαιριών στα παιδιά να μοιραστούν τις ανησυχίες τους και να κάνουν ερωτήσεις
Υγεία	Πρόσβαση σε επαρκή ψυχοκοινωνική στήριξη ή υγειονομική περίθαλψη
Εκπαίδευση και Σπουδές	Αντιλαμβανόμενη αίσθηση ασφάλειας στο σχολείο και αίσθημα ανήκειν Επίτευξη ικανότητας χρήσης της γλώσσας της χώρας υποδοχής
ΜΜΕ	Περιορισμός της έκθεσης σε κάλυψη τραυματικών γεγονότων και των επακόλουθων αυτών από τα ΜΜΕ Παροχή στα παιδιά απλών και κατάλληλων για την ηλικία τους πληροφοριών, ώστε να μπορούν να κατανοήσουν τι συμβαίνει Αξιόπιστες, επίκαιρες και χρήσιμες πληροφορίες
Οικογένεια	Διαθεσιμότητα οικογενειακών πόρων Σταθερές αντιδράσεις γονέων και φροντιστών σε δυσμενή γεγονότα Αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης από γονείς και φροντιστές με αυτοπεποίθηση Μετάδοση αίσθησης ανθεκτικότητας από τους γονείς στα παιδιά τους Καλή ψυχική υγεία γονέων, ιδιαίτερα μητέρων Οικογενειακή συνοχή και αίσθηση υψηλής γονεϊκής υποστήριξης
Κοινωνία	Ικανότητα της κοινότητας να ανταποκρίνεται και να ανακάμπτει από αντιξοότητες Χαμηλά επίπεδα βίας και διακρίσεων μεταξύ συνομήλικων Διαβίωση και συναναστροφή με άλλα άτομα της ίδιας εθνοτικής καταγωγής Υποστήριξη γονέων, φίλων, γειτόνων και των κοινωνικών δομών Αίσθηση επάρκειας κοινωνικής υποστήριξης Τήρηση παραδοσιακών αξιών οικογενειακής ιεραρχίας ανάλογα με την ηλικία και το φύλο
Ελεύθερος χρόνος και αναψυχή	Δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου και αναψυχής

Παράγοντες κινδύνου για δυσκολίες ψυχικής υγείας στην παιδική και εφηβική ηλικία που αφορούν κατάσταση κρίσης

Κατηγορία	Παράγοντες
Εμπειρία πριν από την κατάσταση κρίσης	Έλλειψη πληροφοριών για εμπειρίες μετανάστευσης ή εξορίας Προγενέστερα δυσμενή συμβάντα (λ.χ. επεισόδιο έκτακτης ανάγκης, έκθεση σε βία) Μικρή επαφή με τη γειτονιά Άγνοια και έλλειψη επίγνωσης του κινδύνου ή μη ρεαλιστικές αντιλήψεις κινδύνου Προγενέστερο δυσμενές, τραυματικό ή στρεσογόνο συμβάν
Εμπειρία κατά τη διάρκεια της κατάστασης κρίσης	Άμεση συμμετοχή Σωματικός τραυματισμός (ιδίως στο κεφάλι) Υψηλότερου βαθμού αντιλαμβανόμενη προσωπική απειλή κατά τη διάρκεια της έκθεσης σε τραυματικές καταστάσεις Άμεση και έμμεση έκθεση σε βία Μεγαλύτερη διάρκεια έκθεσης
Οικονομία	Προβλήματα με την αποκατάσταση σπιτιών ή περιουσιακών στοιχείων Παραμονή σε προσωρινό κατάλυμα Απώλεια περιουσιακών στοιχείων - συμπεριλαμβανομένων αντικειμένων συναισθηματικής αξίας, σπιτιού, οικονομική αρωγή
Συναισθήματα	Φόβος για την απώλεια αγαπημένου προσώπου/κατοικιδίου (μέλους της οικογένειας, στενού φίλου ή κατοικίδιου ζώου) Φόβος για το άγνωστο Φόβος επανάληψης ενός ακραίου γεγονότος Προσπάθεια ενεργητικής επίλυσης μη ελεγχόμενων διαπροσωπικών παραγόντων στρες (λ.χ. γονεϊκές συγκρούσεις ή ασθένεια)
Υγεία	Νέες ή συνεχιζόμενες ανησυχίες ή καταστάσεις υγείας Έλλειψη πρόσβασης σε ψυχοκοινωνική υποστήριξη ή υγειονομική περίθαλψη Έλλειψη πρόσβασης σε συνταγογραφούμενα φάρμακα
ΜΜΕ	Αντικρουόμενη ενημέρωση Επαναλαμβανόμενη έκθεση σε κάλυψη της κατάστασης έκτακτης ανάγκης και των επακόλουθων αυτής από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (λ.χ. εικόνες καταστροφής, αρνητικές αναφορές)
Οικογένεια	Αποχωρισμός από γονείς, οικογένειες ή/και φροντιστές Απώλεια μέλους της οικογένειας, στενού φίλου ή κατοικίδιου ζώου Διάλυση σχέσεων και απώλεια οικειότητας Κατάρρευση οικογενειακών συνηθειών και συνθηκών διαβίωσης Αλλαγές στη σύνθεση του νοικοκυριού Σωματική και ψυχολογική κακοποίηση και παραμέληση συντρόφων ή παιδιών
Οικογένεια	Αίσθημα αβεβαιότητας που μεταδίδεται από γονείς ή/και φροντιστές Κακή επικοινωνία μέσα στην οικογένεια Ανησυχίες των γονέων για οικονομικά προβλήματα
Κοινωνία	Φυσικός αποχωρισμός από φίλους Διακοπή κοινωνικών δικτύων και σχέσεων Μείωση του επιπέδου κοινωνικής υποστήριξης Μεγάλες πολιτισμικές διαφορές Αντιλαμβανόμενη διάκριση
Ελεύθερος χρόνος και αναψυχή	Διακοπή δραστηριοτήτων ελεύθερου χρόνου και αναψυχής
Αλλαγές στη θέαση του κόσμου ή του εαυτού	Αβεβαιότητα για την προσωπική υγεία Αλλαγή ρουτίνας, τρόπου ζωής, συνθηκών ζωής Απώλεια ελέγχου και αυτενέργειας Απώλεια μελλοντικών στόχων

2.2. Γενικοί παράγοντες κινδύνου και προστατευτικοί παράγοντες σχετικά με δυσκολίες ψυχικής υγείας στην παιδική και εφηβική ηλικία

Γενικοί παράγοντες κινδύνου σχετικά με δυσκολίες ψυχικής υγείας στην παιδική και εφηβική ηλικία

ΠΡΩΙΜΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

Άτομο	Οικογένεια	Σχολείο, γειτονιά και κοινότητα
- Δύσκολη ιδιοσυγκρασία: συχνός εκνευρισμός, χαμηλή προσαρμοστικότητα, ασταθείς συνήθειες - Ανασφαλής προσκόλληση στους γονείς - Κινητικές, γνωστικές ή γλωσσικές αναπηρίες - Πρόωρος τοκετός - Κοινωνική συστολή ή εχθρότητα προς τους συνομηλίκους - Τραύμα στο κεφάλι - Επιθετική συμπεριφορά - Σεξουαλική θυματοποίηση	- Σκληρή πειθαρχία - Μητρικό στρες - Κατάχρηση ουσιών από τους γονείς - Κακή ψυχική υγεία γονέων - Γονεϊκή παραμέληση και κακοποίηση - Ψυχρή και απαθής συμπεριφορά του γονέα - Συζυγικές συγκρούσεις - Δυσλειτουργία οικογένειας - Απώλεια γονέα - Μονογονεϊκότητα	- Ανέχεια - Κακής ποιότητας υπηρεσίες παιδικής μέριμνας - Έλλειψη πρωτοβάθμιας δομής ιατρικής περίθαλψης - Διαβίωση σε γειτονιά σε κακές συνθήκες/υπό ανέχεια

ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ και ΕΦΗΒΕΙΑ

Άτομο	Οικογένεια	Σχολείο, γειτονιά και κοινότητα
- Συχνό αίσθημα ανησυχίας ή φόβου - Παρορμητικότητα - Καταθλιπτική στάση ή απάθεια - Αρνητική εικόνα εαυτού - Συστολή - Ανασφαλής προσκόλληση στους γονείς - Έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων: επιθετικότητα, παρόρμηση, παθητικότητα ή απόσυρση, κακή επίλυση προβλημάτων - Κακές σχολικές επιδόσεις - Μειωμένο ενδιαφέρον για το σχολείο - Σεξουαλική θυματοποίηση - Τραυματικά ή στρεσογόνα γεγονότα Στη μέση παιδική ηλικία: - Ανεπαρκής έλεγχος παρόρμησης και αυτοέλεγχος συμπεριφοράς - Προδιάθεση ανάληψης ρίσκου (Sensation-seeking) - Προβλήματα συμπεριφοράς - Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας	- Κατάχρηση ουσιών από γονείς ή αδέρφια - Κακή ψυχική υγεία γονέων - Κακή γονεϊκή διαπαιδαγώγηση (απόρριψη, εχθρότητα, ψυχρότητα, ιδιαίτερα επικριτικοί γονείς, σκληρή πειθαρχία) - Γονεϊκή παραμέληση και κακοποίηση - Απώλεια γονέα - Συζυγικές συγκρούσεις ή διαζύγιο - Δυσλειτουργία οικογένειας - Υπερβολικός γονεϊκός έλεγχος ή ανεκτική διαπαιδαγώγηση - Οι γονείς ενισχύουν τις απειλές και αποφευκτικές συμπεριφορές - Συγκρούσεις μεταξύ γονέων-παιδιού	- Απόρριψη από συνομήλικους και αποξένωση από συνομήλικους - Παρεκκλίνουσα ομάδα συνομήλικων - Ανέχεια - Στρεσογόνα συμβάντα σε επίπεδο κοινότητας (λ.χ. βία) - Στρεσογόνα συμβάντα σε επίπεδο σχολείου - Εύκολη πρόσβαση σε αλκοόλ
Στην εφηβεία: - Γυναικείο φύλο ή πιο θηλυκή εκφρασή φύλου (παράγοντας κινδύνου για κατάθλιψη λόγω ορμονικών αλλαγών και κοινωνικών στερεοτύπων φύλου) - Υπερβολική ανάγκη αποδοχής - Ευνοϊκή στάση απέναντι στα ναρκωτικά ή την πρώιμη χρήση ουσιών

ΠΡΩΙΜΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

Άτομο	Οικογένεια	Σχολείο, γειτονιά και κοινότητα
- Καλή αυτορρύθμιση - Ασφαλής προσκόλληση στους γονείς - Καλές επικοινωνιακές και γλωσσικές δεξιότητες - Ικανότητα του ατόμου να συνάπτει φιλικές σχέσεις και να τα πηγαίνει καλά με άλλους ανθρώπους	- Γονεϊκή ανταπόκριση, υποστήριξη, προστασία από βλάβες και αυταρχικότητα - Επαρκείς κοινωνικοοικονομικοί πόροι για την οικογένεια	- Υποστήριξη για πρώιμη μάθηση - Συμπληρωματικές υπηρεσίες για μειονεκτούντα παιδιά (λ.χ. σίτιση, ιατρικός έλεγχος) - Χαμηλή αναλογία φροντιστών-παιδιών - Ρύθμιση της ποιότητας και της υγειονομικής και κοινωνικής μέριμνας

ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ και ΕΦΗΒΕΙΑ

Άτομο	Οικογένεια	Σχολείο, γειτονιά και κοινότητα
- Υψηλό επίπεδο ακαδημαϊκών δεξιοτήτων - Ικανότητα του ατόμου να συνάπτει φιλικές σχέσεις και να τα πηγαίνει καλά με άλλους ανθρώπους - Υψηλή αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητα - Αισιοδοξία - Συναισθηματική αυτορρύθμιση - Διαπροσωπικές συνδέσεις σε περιβάλλοντα όπως το σχολείο, με συνομηλίκους, σε αθλητικούς συλλόγους, θρησκευτικές ομάδες κ.λπ.	- Γονεϊκή υποστήριξη - Δημοκρατική διαπαιδαγώγηση παιδιού (συμμετοχή, ζεστασιά, υποστήριξη αυτονομίας, σαφείς κανόνες, προσδοκίες και δομή) - Καλό οικογενειακό κλίμα	- Διαθεσιμότητα κοινωνικής υποστήριξης έξω από την οικογένεια (λ.χ., φίλοι, δάσκαλοι, ομάδες κοινότητας, αθλητικοί σύλλογοι) - Υγιείς ομάδες συνομήλικων - Αποτελεσματική διαχείριση τάξης - Σχολικές πολιτικές και πρακτικές κατά του εκφοβισμού - Υψηλά ακαδημαϊκά πρότυπα

Προηγούμενο θέμα

Πίσω στο Κεφάλαιο

Επόμενο θέμα