Θέμα 4 Πώς να προάγετε την ευημερία

Όσον αφορά την πρόληψη στο δημοτικό σχολείο, για να αποτιμηθεί κριτικά η περίοδος της πανδημίας, είναι σημαντικό να ακολουθηθούν τρία στάδια (Herman, 1997):

1. να δημιουργηθεί σταθερό και ασφαλές πλαίσιο,
2. στη συνέχεια ακολουθεί στάδιο της έκφρασης και της συναισθηματικής αναγνώρισης,
3. να γίνει “επανασύνδεση” με το περιβάλλον και τους άλλους.

Οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να διενεργηθούν στο σχολικό πλαίσιο προσφέροντας καταρχάς τρόπους κοινωνικο-συναισθηματικής ανταλλαγής.

Στην πράξη:

• Ανακατασκευάστε ένα σημαντικό στιγμιότυπο από τον χρόνο που περάσατε με τα μέλη της οικογένειας κατά τη διάρκεια της πανδημίας και μοιραστείτε με τους συνομηλίκους,
• Αναγνωρίστε και έπειτα αναβιώστε τις προσωπικές συναισθηματικές εμπειρίες,
• Δημιουργήστε θετικές προκαταβολικές σκέψεις και επανασυνδέστε τα παιδιά/τους εφήβους με τη σχολική κοινότητα (λ.χ: Τα παιδιά μπορούν να αναφέρουν κάποιους φίλους από το σχολείο και αγαπημένες δραστηριότητες που θα αρχίσουν και πάλι μαζί),

Είναι πρωταρχικής σημασίας η εμπέδωση σε κάθε τάξη/σχολείο μιας ατμόσφαιρας γαλήνης και εμπιστοσύνης στους άλλους, μεταξύ άλλων:

1. Επιστροφή στο σχολείο ξεκινώντας εκ νέου ζητήματα σχέσεων και φιλιών, επιστροφή στη βίωση τρόπων συνεργασίας, ακρόασης και κατανόησης των άλλων,
2. Οι εργαζόμενοι στα σχολεία έχουν την ευθύνη του να είναι προσεκτικοί και διαθέσιμοι για την αντιμετώπιση των αναγκών των μαθητών, παρέχοντας τους πληροφορίες που μπορούν να τους βοηθήσουν να επεξεργαστούν αυτό που συνέβη, δομώντας τη διδασκαλία με σαφή και προσβάσιμο τρόπο,
3. Επαναφορά ρουτινών κάνοντας την ημέρα όσο το δυνατόν πιο προβλέψιμη, χωρίς να αρνείστε το παρελθόν ή να αναμένετε ότι όλα θα συνεχιστούν σαν να μην έχει συμβεί τίποτα.
4. Είναι πρωταρχικής σημασίας η ύπαρξη σε κάθε τάξη/σχολείο μιας ατμόσφαιρας γαλήνης και εμπιστοσύνης, επίσης είναι σημαντική: η επιδίωξη αυστηρότητας, η οποία συνεπάγεται την ικανότητα θέσπισης ουσιαστικών κανόνων, ακόμη και αν αυτοί δεν είναι πάντοτε γνωστικά κατανοητοί. Ο καθορισμός ορίων έχει μεγάλη σημασία για την άρτια συναισθηματική διαχείριση των παιδιών/εφήβων.
5. Είναι σημαντικό να προτείνονται δραστηριότητες που βοηθούν τον προσανατολισμό στο μέλλον, καλλιεργούν τη φαντασία, τη δημιουργικότητα και προωθούν μια μορφή θετικής αναγνώρισης «εαυτού» από άλλους συμμαθητές και παιδαγωγούς.
6. Προαγωγή της ανεκτικότητας με την προώθηση της κοινωνικοποίησης μέσω συζητήσεων και ομαδικών εργασιών, με παροχή ευκαιριών για να βιωθεί η επιτυχία καλλιεργώντας στους μαθητές την αίσθηση της ικανότητας να τα καταφέρνουν (Masten, 2007).
7. Ενίσχυση των διαθέσιμων πόρων στο πλαίσιο του σχολείου και της τάξης αντί της αποκλειστικής εστίασης στις επιπτώσεις των γεγονότων που προκαλούν στρες.

Τέλος, είναι σημαντική η προώθηση στρατηγικών διαχείρισης!

Οι στρατηγικές διαχείρισης αποτελούν σύνολο γνωστικών και συμπεριφορικών ενεργειών, τις οποίες εφαρμόζει το άτομο για να αλλάξει ή/και να διαχειριστεί τις εσωτερικές ή/και εξωτερικές απαιτήσεις (τους παράγοντες στρες).

Πρόκειται επομένως για μια ενεργητική διαδικασία, μια αποκτημένη και συνειδητή αντίδραση που το άτομο ενεργοποιεί για να διαχειριστεί τις δυσκολίες και τους παράγοντες στρες (Folgheraiter, 2003).

Όλοι αυτοί οι τρόποι διαχείρισης, όταν υποστηρίζονται και ενισχύονται από παρόντες και ευαίσθητους ενήλικες, βοηθούν το παιδί να ορίσει τον Εαυτό του.

Πράγματι, η αυτοαντίληψη ότι μπορεί να διαχειριστεί αποτελεσματικά τις δυσκολίες συνδέεται με αισθήματα κυριαρχίας και αυτεπάρκειας, ασφάλειας και εμπιστοσύνης στον εαυτό του και στους άλλους.

Ο δάσκαλος και το σχολείο αποτελούν σημαντικές πηγές υποστήριξης για την ανάπτυξη της ανθεκτικότητας και των στρατηγικών διαχείρισης, καθώς είναι σε θέση να παρέχουν (House, 1981):

• συναισθηματική υποστήριξη (ενδιαφέρον, στοργή, φροντίδα και κατανόηση προς τους άλλους)- έμπρακτη υποστήριξη (ενεργός παρέμβαση στο περιβάλλον του μαθητή)
• ενημερωτική υποστήριξη (προσφορά προτάσεων, συμβουλών και πληροφοριών)
• υποστήριξη ένταξης και ανήκειν (παροχή εμπιστοσύνης, εκτίμησης και σεβασμού για τον άλλον).
• έμπρακτη υποστήριξη (ενεργός παρέμβαση στο περιβάλλον του ατόμου)
• ενημερωτική υποστήριξη (προσφορά προτάσεων, συμβουλών και πληροφοριών)
• υποστήριξη ένταξης και ανήκειν (παροχή εμπιστοσύνης, εκτίμησης και σεβασμού για τον άλλον).

Το στρες θα πρέπει να θεωρηθεί σημαντική λειτουργία του οργανισμού μας, καθώς μας επιτρέπει να ανταπεξέλθουμε σε απαιτήσεις, αλλά και σε εξωτερικές πιέσεις και απειλές, δηλαδή προσφέρει το πλεονέκτημα της προσαρμογής στο περιβάλλον μας, γεγονός θεμελιώδες για την επιβίωση του ανθρώπου (Lazarus και Folkman, 1984).

Επομένως, μπορούμε να διακρίνουμε τη δυσφορία (distress) και το ευεργετικό στρες (eustress):

ΕΥΕΡΓΕΤΙΚΟ ΣΤΡΕΣ (EUSTRESS): Στρες που επιτρέπει την ενεργοποίηση προσαρμοστικών λειτουργιών σε σχέση με το πρόβλημα, επιτρέποντάς μας, για παράδειγμα, να το διαχειριστούμε αφιερώνοντας σε αυτό τον σωστό βαθμό προσοχής και ενέργειας.

ΔΥΣΦΟΡΙΑ (DISTRESS): Όταν η στρεσογόνος κατάσταση απαιτεί προσπάθεια προσαρμογής που διαφεύγει των αντιλαμβανόμενων δυνατοτήτων του ατόμου και οδηγεί σε προοδευτικό στρες που με τη σειρά του μπορεί να οδηγήσει στην επιδείνωση των ψυχοφυσικών αμυνών του ατόμου, ακόμη και όσον αφορά την ανάπτυξη.

Ένα δραματικό γεγονός όπως η πανδημία αποτελεί συλλογικό παράγοντα στρες και, ως εκ τούτου, αποκτά ορισμένα χαρακτηριστικά που υπερβαίνουν την ατομική διάσταση (Barton 1970, Bronfenbrenner 1986-, Mawson 2005). Ταυτόχρονα, πολλά παιδιά/έφηβοι βίωσαν τραυματικά γεγονότα.

ΨΥΧΙΚΟ ΤΡΑΥΜΑ: μπορεί να δημιουργήσει υπέρμετρο στρες, το οποίο απειλεί την ψυχική ευημερία. Το βασικό στοιχείο είναι ο αντίκτυπος που μπορεί να έχει η σκέψη ή η ανάμνηση που σχετίζεται με το τραύμα στη λειτουργία του παιδιού/έφηβου σε διάφορες εκφάνσεις της ζωής (φίλοι, μέλη της οικογένειας, σχολείο).

Πώς μπορούμε να αναγνωρίσουμε ενδείξεις δυσφορίας στο σχολείο;

• Πρώτον, δώστε προσοχή σε όλες τις αλλαγές λαμβάνοντας υπόψη την έντασή τους, τη διάρκεια, την ενδεδειγμένη συμπεριφορά, την, ενδεδειγμένη συμπεριφορά σε συνάρτηση με την ηλικία, καθώς και το επίπεδο παρεμβολής σε διάφορες εκφάνσεις της ζωής, ιδίως στο σχολείο.
• Αυτή η παρατήρηση καλύπτει πολλαπλά επίπεδα: σωματικό, συμπεριφορικό, συναισθηματικό και γνωστικό.
• Σωματικό επίπεδο: λ.χ. πόνοι στο στομάχι και πονοκέφαλοι. Αν και πρόκειται για τυπικά παράπονα των παιδιών, μπορεί να εμφανίζονται συχνότερα και σε συγκεκριμένες καταστάσεις, υποδηλώνοντας έτσι την πιθανή παρουσία ενός παράγοντα στρες. Το παιδί μπορεί επίσης να παρουσιάζει υπερδιέγερση, να φαίνεται κουρασμένο και να εμφανίζει ξαφνικές αλλαγές στο σωματικό βάρος,
• Συμπεριφορικό επίπεδο: τα μικρότερα παιδιά μπορεί να παλινδρομήσουν και να αλλάξουν τον τρόπο που παίζουν και συμπεριφέρονται, θέτοντας περιορισμούς, επαναλαμβάνοντας συγκεκριμένες ενέργειες και αναπαράγοντας τον παράγοντα του στρες. Τα μεγαλύτερα παιδιά, από την άλλη, μπορεί να αρχίσουν να απομονώνονται, να μιλούν πάρα πολύ ή πολύ λίγο, να έχουν προβλήματα κοινωνικοποίησης και να υιοθετούν πιο επικίνδυνες συμπεριφορές.

• Συναισθηματικό επίπεδο: δυσκολίες στη συναισθηματική διαχείριση και ρύθμιση, με εκδηλώσεις θυμού, κακή διάθεση, υπέρμετρο φόβο, αίσθημα αδυναμίας, χαμηλή αυτοπεποίθηση και εμπιστοσύνη στους άλλους ή απάθεια,
• Γνωστικό επίπεδο: ήπιες εκδηλώσεις, όπως δυσκολία συγκέντρωσης μέχρι σοβαρότερες μορφές εκδήλωσης, όπως ελλιπής ανάπτυξη ορισμένων δεξιοτήτων, μαθησιακές δυσκολίες στο σχολείο. Επιπλέον, τα παιδιά μπορεί να αναβιώσουν το τραύμα, να βιώνουν επεισόδια αποσύνδεσης και να συμπεριφέρονται διαφορετικά απέναντι στους άλλους, τη ζωή και το μέλλον.

Όσοι θα βρίσκονται υπό «ειδική παρακολούθηση» θα είναι οι «πιο ευάλωτοι» (Flynn, 2006), μεταξύ των οποίων:

• μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες,
• μαθητές με αναπηρίες,
• μαθητές με διαγνωστικά επιβεβαιωμένες ιατρικές ή ψυχικές παθολογίες,
• μαθητές που βιώνουν ή αντιμετωπίζουν μεταβατικές περιόδους, όπως χωρισμό, διαζύγιο και πένθος.

Αυτή η ειδική παρατήρηση οφείλεται στο γεγονός ότι υπάρχουν 4 τομείς παραγόντων κινδύνου για την ανάπτυξη ψυχικής διαταραχής, οι οποίοι είναι στενά συνδεδεμένοι μεταξύ τους:

• Εγγενή χαρακτηριστικά του παιδιού (βιολογική ευπάθεια, ιδιοσυγκρασία, γνωστικές ικανότητες),
• Ποιότητα των σχέσεων με τα πρόσωπα με τα οποία διατηρεί δεσμούς προσκόλλησης,
• Γονεϊκό στυλ διαπαιδαγώγησης και κοινωνικοποίησης,
• Οικογενειακό πλαίσιο (μείζονα γεγονότα, οικογενειακό άγχος, τραύμα, κοινωνικό δίκτυο).

• Δημιουργήστε ένα χώρο ακρόασης με Ψυχολόγο σε χώρο εκτός τάξης αλλά μέσα στο σχολείο, όπου τα παιδιά/οι έφηβοι μπορούν να:
• Προσδιορίσουν το πρόβλημά τους και τα συναισθήματά τους σε σχέση με αυτό,
• Ξεκινήστε ψυχοεκπαίδευση για το πώς λειτουργούν ορισμένες “αυτόματες αντιδράσεις” για να κατανοήσετε τον τρόπο που οι καταστάσεις, τα συναισθήματα και οι σκέψεις αλληλοσυνδέονται,
• Δημιουργήστε ευκαιρίες για συναισθηματικό επαναπροσδιορισμό και αναστοχασμό των ενίοτε δυσλειτουργικών στρατηγικών διαχείρισης των δυσκολιών.
• Προτείνετε σύντομες ασκήσεις συνειδητότητας (mindfulness)για τη μείωση του «στρες» και την ενίσχυση των συναισθηματικών δεξιοτήτων διαχείρισης.

Προάγετε ορισμένες δεξιότητες από αυτές που παρατίθενται στις διάφορες ενότητες του εγγράφου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) (2020) για τη διαχείρισης περιόδων στρες, ιδίως:

1.Χρησιμοποιείστε τεχνικές γείωσης.

2.Αποδεσμευτείτε.

3.Να είστε ευγενικοί/-ές.

4.Αφήστε χώρο.

1. Χρησιμποιείστε τεχνικές γείωσης προς τον εαυτό σας όταν βιώνετε συναισθηματικές «θύελλες» παρατηρώντας τις σκέψεις και τα συναισθήματά σας, ρίχνοντας τους ρυθμούς σας και συνδεόμενοι/-ες με το σώμα σας σπρώχνοντας ελαφριά τα πέλματά σας στο δάπεδο, κάνοντας διατάσεις και παίρνοντας αναπνοές και έπειτα επανεστιάστε και συνδεθείτε με τον κόσμο γύρω σας.

2. Αποδεσμευτείτε

• Παρατηρήστε τη δύσκολη σκέψη ή ψηλαφίστε τη με περιέργεια. Εστιάστε την προσοχή σας σε αυτή. Φανταστείτε το επώδυνο συναίσθημα ως αντικείμενο και παρατηρήστε το μέγεθός του, το σχήμα, το χρώμα και τη θερμοκρασία του.
• Ονομάστε τη δύσκολη σκέψη ή το δύσκολο συναίσθημα.
• Έπειτα, επανεστιάστε σε ό,τι κάνετε. Δώστε αμέριστη προσοχή σε όλους.

Εδώ μπορείτε να ακούσετε έναν διαλογισμό υπό την καθοδήγηση ενός από τους κορυφαίους συγγραφείς επί του θέματος, του John Kabat Zinn.

3. Να είστε ευγενικοί/-ές. Παρατηρήστε τον πόνο σε εσάς τους ίδιους/τις ίδιες και τους άλλους και να αποκρίνεστε με ευγένεια. Αποδεσμευτείτε από αρνητικές σκέψεις παρατηρώντας και ονομάζοντάς τες. Έπειτα, προσπαθήστε να μιλήσετε στον εαυτό σας ευγενικά. Εάν είστε ευγενικοί/-ές με τον εαυτό σας θα έχετε περισσότερη ενέργεια για να βοηθήσετε τους άλλους και μεγαλύτερο κίνητρο να είστε ευγενικοί/-ές με τους άλλους, επομένως όλοι ωφελούνται.

4. Αφήστε χώρο. Το να προσπαθείτε να απωθήσετε δύσκολες σκέψεις και αισθήματα συχνά δεν λειτουργεί πολύ καλά. Αντ” αυτού, δώστε τους χώρο:

• Παρατηρήστε τη δύσκολη σκέψη ή ψηλαφίστε τη με περιέργεια. Εστιάστε την προσοχή σας σε αυτή. Φανταστείτε το επώδυνο συναίσθημα ως αντικείμενο και παρατηρήστε το μέγεθός του, το σχήμα, το χρώμα και τη θερμοκρασία του.
• Ονομάστε τη δύσκολη σκέψη ή το δύσκολο συναίσθημα.
• Επιτρέψτε στο επώδυνο αίσθημα ή σκέψη να έλθει και να φύγει σαν τον καιρό.

• Δώστε τη δυνατότητα στο σχολείο, μέσω των δεξιοτήτων που χρησιμοποιούνται, να προσφέρει υποστήριξη που μπορεί να παραπέμψει/αναφέρει «καταστάσεις έκτακτης ανάγκης» εκτός σχολικού περιβάλλοντος ορίζοντας ένα δίκτυο υποστήριξης και αδιάλειπτη παρέμβαση στο Σύστημα Υγείας.
• Διασφαλίστε ότι ο γονέας παρέχει αδιαλείπτως μέριμνα για το παιδί και παρεμβαίνει εγκαίρως σε συνάρτηση με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει εξηγώντας στα πρόσωπα που εμπλέκονται, με σαφή τρόπο, τα βήματα που πρέπει να ληφθούν για να επιληφθούν της κατάστασης εκτός του σχολικού περιβάλλοντος.
• Ενεργοποιήστε μια απευθείας γραμμή επικοινωνίας μεταξύ του σχολείου και του Συστήματος Υγείας για να επικοινωνείτε όσο το δυνατόν πιο άμεσα και ταχύτερα.